“XẠ” VÀ “NGỰ” TRONG VIỆC TẬP LỄ THỜI CỔ
Nội dung chủ yếu của “xạ” 射 và “ngự” 御 trong việc tập lễ thời cổ là “lễ xạ” 礼射. Lễ xạ là kết quả của xạ tiễn, một hoạt động sản xuất và quân sự được “trang sức thêm lễ nhạc”, khiến hạng mục cổ xưa gồm sản xuất, quân sự kiêm kĩ năng thể dục sản sinh thêm chức năng thứ tư đó là chủ nô lệ đề xướng danh phận đẳng cấp, ủng hộ trật tự thống trị của chủ nô, mang màu sắc giáo hoá đức dục. Dựa vào đẳng cấp, lễ xạ thời Tây Chu được chia làm 4 loại: Đại xạ 大射, Tân xạ 宾射, Yến xạ 燕射, Hương xạ 乡射, mỗi loại đều có quy định nghiêm nhặt. Cung 弓, thỉ 矢 (tên), ba 靶 (cũng gọi là “hầu” 侯 tức đích bắn), nhạc tiết 乐节, thị giả 侍者 (người phục vụ), lễ nghi 礼仪của mỗi loại xạ tiễn cũng khác nhau. Người khác về đẳng cấp cần phải tuân thủ nghiêm túc, không được vượt qua, nếu không sẽ bị cho là “phi lễ”.
Theo Lễ kí – Xạ nghĩa 礼记 - 射义 , mục đích của “xạ lễ” là:
Cổ giả, chư hầu chi xạ dã, tất tiên hành Yến lễ; khanh đại phu, sĩ chi xạ dã, tất tiên hành Hương ẩm tửu chi lễ. Cố Yến lễ giả, sở dĩ minh quân thần chi nghĩa dã; Hương ẩm tửu chi lễ giả, sở dĩ minh trưởng ấu chi tự dã.
古者, 诸侯之射也, 必先行燕礼; 卿大夫, 士之射也, 必先行乡饮酒之礼. 故燕礼者, 所以明君臣之义也; 乡饮酒之礼者, 所以明长幼之序也.
(Thời xưa, khi chư hầu cử hành Đại xạ, trước tiên phải cử hành Yến lễ; khanh đại phu, sĩ khi cử hành Hương xạ, trước tiên phải cử hành lễ Hương ẩm tửu. Cho nên, Yến lễ là để làm rõ nghĩa quân thần; Hương ẩm tửu lễ là để làm rõ trật tự lớn nhỏ.)
Như vậy, tiến hành giáo hoá lễ trị (huấn luyện đạo đức) là mục đích chủ yếu của lễ xạ, còn giá trị thể dục như việc luyện tập võ nghệ và rèn luyện thân thể lại ở địa vị thứ yếu.
1- Đại xạ 大射:
Theo ghi chép trong Nghi lễ - Đại xạ 仪礼 - 大射, khi cử hành Đại xạ, mỗi người bắn 4 mũi tên, đồng thời các quan viên chấp sự cũng đến hiện trường để làm việc của mình, như: “Tử nhân” 梓人 coi việc bố trí giá hầu; “Tư cừu” 司裘 chuyên lo việc cung ứng các loại hầu; “Tư mã” 司马 sai “Lượng nhân” 量人đo cự li và cung cấp người báo bia; sai “Xạ nhân” nắm xạ pháp, giữ xạ nghi, cùng với phụ trách việc sắp xếp thự tự bắn; “Nhạc chính” 乐正 (hoặc “Đại tư nhạc” 大司乐) sai “Nhạc nhân” diễn tấu nhạc chương; “Thái sử” 太史lo việc ghi chép số mũi tên bắn trúng; “Tư xạ” 司射quan sát việc bắn trúng hay không bắn trúng hầu cần phải bắn, nếu bắn trúng hầu khác thì cũng coi như vô hiệu; “Tư thường” 司常lo việc cờ để tặng cho người thắng; “Xạ điểu thị” 射鸟氏phụ trách việc thu nhặt những mũi tên.
Hoạt động “thi đua thể dục” với quy mô, trình tự, chế độ cùng sự phân công tỉ mỉ như thế xuất hiện ở hai ngàn năm trước là điểu hiếm thấy trên thế giới.
2- Tân xạ 宾射:
Tân xạ là một loại xạ lễ mà Chu thiên tử với chư hầu đồng xạ nhân họ đến triều kiến, xạ nơi vương miếu, cũng dùng 3 loại hầu. Trên hầu có vẽ 5 màu, ngụ ý dùng văn đức tiếp đãi viễn khách. Chư hầu, khanh đại phu cũng có lễ Tân xạ, nhưng chư hầu dùng 2 hầu, từ khanh trở xuống chỉ dùng 1 hầu. Khi thiên tử cử hành lễ Tân xạ cũng có các bề tôi chuyên lo công việc mà mình phụ trách, sự phân công và chức trách cũng giống như ở lễ Đại xạ.
3- Yến xạ 燕射:
Lễ xạ cử hành khi thiên tử cùng với quần thần yến ẩm vui chơi gọi là “Yến xạ”. Xạ ở “Lộ tẩm đình” 路寝庭 (tức sân mà chư hầu đứng đợi trước khi triều bái thiên tử) Yến xạ thuộc hoạt động vui chơi, so với 2 loại xạ trước ít nghiêm nhặt hơn, nhưng vì thiên tử tham gia nên những chi tiết cùng với những người phục vụ về đại thể cũng giống với lễ Đại xạ.
4- Hương xạ 乡射:
Trong Lễ kí – Xạ nghĩa 礼记 - 射义 có nói:
Khanh đại phu sĩ chi xạ dã, tất tiên hành Hương ẩm tửu chi lễ.
卿大夫士之射也, 必先行乡饮酒之礼.
(Khi khanh đại phu sĩ cử hành lễ xạ, trước tiên phải cử hành lễ hương ẩm tửu)
Lời chú rằng:
Khanh đại phu sĩ chi xạ, Hương xạ dã.
卿大夫士之射, 乡射也.
(Lễ xạ của khanh đại phu sĩ là Hương xạ)
Những người trong làng nếu hợp với yêu cầu thì đều có thể tham gia. Hương xạ có 2 loại:
- Thứ 1: Vào hai mùa xuân thu, vị Châu trưởng lấy lễ tập họp dân lại, cử hành lễ xạ nơi trường học (xem Nghi lễ - Hương xạ lễ 仪礼 - 乡射礼).
- Thứ 2: Các hương đại phu cứ 3 năm tỉ thí, dâng danh sách người hiền năng lên cho vua (xem Chu lễ - Địa quan – Hương đại phu 周礼- 地官 - 乡大夫)
Nhìn chung Hương xạ lễ cử hành ở trường học của châu, thứ dân có thể đến xem. Đây là một loại hoạt động triệu tập người trong làng yến ẩm, tập bắn kiêm tập lễ, ảnh hưởng đối với dân gian tương đối lớn hơn so với 3 loại kia.
Từ những điều trên có thể biết, lễ xạ mà thời Tây Chu cường điệu không phải là tác dụng quân sự và giá trị rèn luyện thân thể, mà là ở chỗ tiến hành giáo dục lễ nhạc, kiêm có tác dụng vui chơi nhất định. Từ các phương diện như: trình tự rõ ràng, tổ chức nghiêm túc, chú trọng lễ nghi, phối hợp cùng nhạc mà nói, quả có giá trị đáng để tham khảo. Nhưng do bởi đẳng cấp nghiêm nhặt, lễ tiết và hình thức quá rườm rà, coi nặng đức dục mà xem nhẹ tác dụng thể dục, khiến hoạt động thân thể bị câu thúc, khó mà đạt đến mục đích rèn luyện thân thể, giải trí tâm hồn.
“Ngự” 御 (điều khiển xe ngựa) thời Tây Chu ngoài tác chiến và là công cụ dùng trong giao thông ra, cũng được phú cho màu sắc “lễ” với nhiều danh xưng và lễ tiết. Như tại trường học sẽ học “ngũ ngự” 五御:
- “Minh hoà loan” 鸣和鸾: khi đánh xe, tiếng chuông đeo dưới cổ ngựa phải hoà hợp với tiếng chuông treo trên càng xe, ngựa ổn xe êm. Đây là bản lĩnh khống chế ngựa.
- “Trục khúc thuỷ” 逐曲水: đánh xe ngựa trên đoạn đường quanh co khúc khuỷu không để cho xe nghiêng ngựa ngã, để thích ứng với yêu cầu dã chiến.
- “Quá quân biểu” 过君表: xe ngựa khi chạy nhanh, thân xe thông qua cửa động một cách an toàn, đề cao năng lực xông lên chuẩn xác, để có lợi cho khi hai xe tiếp cận nhau giao chiến.
- “Vũ giao cù” 舞交衢: khi xe ngựa chạy nhanh, yêu cầu căn cứ vào tình huống đột xuất chuyển trái, rẽ phải, quay lui một cách bình thường tự nhiên, nhấn mạnh năng lực hiệp đồng của 4 ngựa.
- “Trục cầm tả” 逐禽左: khi săn bắn, phải đánh xe vòng bên trái dã thú để dễ bắn. Nơi chiến trường càng phải phát huy uy lực cung tiễn.
CHÚ CỦA NGƯỜI DỊCH
(1)- HẦU 侯: theo Hán Việt tự điển của Thiều Chửu, “hầu” còn có nghĩa là cái đích bắn:
Tấm vải căng dài mười thước, trong vẽ cái đích cho kẻ thi bắn, gọi là hầu, có khi viết là 矦. (trang 24)
Theo chú số 2 trong Chu lễ dịch chú 周礼译注 ghi rằng:
Hầu, thị dụng bố trương thiết đích xạ tiễn đích ba tử. Hầu chi trung vị chi hầu trung, vi chính phương hình. Hầu trung đích trắc biên sức dĩ hổ bì tựu khiếu hổ hầu. Dĩ hạ hùng hầu, báo hầu phỏng thử. Xạ tiễn tỉ tái thời, vương xạ hổ hầu,
Chư hầu xạ hùng hầu, khanh đại phu dĩ hạ xạ báo hầu.
侯, 是用布张设的射箭的靶子. 侯之中谓之侯中, 为正方形. 侯中的侧边饰以虎皮就叫虎侯. 以下熊侯豹侯放此. 射箭比赛时, 王射虎侯, 诸侯射熊侯, 卿大夫以下射豹侯.
(Hầu là cái bia tập bắn dùng vải căng ra làm thành. Ở chính giữa hầu là hầu trung, có hình vuông. Bên cạnh “hầu trung” dùng da hổ để trang sức gọi là “hổ hầu”. “Hùng hầu” và “báo hầu” đều mô phỏng theo đó. Khi thi bắn tên, vương bắn hổ hầu, chư hầu bắn hùng hầu, từ khanh đại phu trở xuống bắn báo hầu.)
(Dương Thiên Vũ 杨天宇 soạn, Thượng Hải cổ tịch xuất bản xã, 2004, trang 106.)
Huỳnh Chương Hưng
Quy Nhơn 03/8/2013
Nguyên tác Trung văn
TẬP LỄ TRUNG ĐÍCH XẠ, NGỰ
习礼中的射, 御
Trong quyển
TRUNG QUỐC CỔ ĐẠI THỂ DỤC SỬ
中国古代体育史
Chủ biên: Tất Thế Minh 毕世明
Bắc Kinh Thể dục học viện xuất bản xã, 1992.
0 nhận xét:
Đăng nhận xét