Dịch thuật: Tinh thần "tự nhiên" trong văn hoá truyền thống Trung Quốc

TINH THẦN “TỰ NHIÊN”

TRONG VĂN HOÁ TRUYỀN THỐNG TRUNG QUỐC

          Các học phái cổ đại Trung Quốc đều tìm hiểu mối quan hệ giữa con người với tự nhiên từ nhiều phương diện khác nhau, tức cái gọi là quan hệ “thiên nhân”. Điều này không phải là ngẫu nhiên, bởi sự sáng tạo văn hoá vật chất, văn hoá chế độ và văn hoá quan niệm cổ đại đều không xa rời cơ sở vật chất canh tác nông nghiệp. Trung Quốc từ rất sớm đã có phát minh về thiên văn lịch pháp, đây là nhu cầu do bởi canh tác nông nghiệp. Từ đó dẫn đến học thuyết con người với tự nhiên. Trong học phái Đạo giáo điều này đã có được lí chứng tương đối đầy đủ. Kinh điển của Đạo gia là bộ Lão Tử 老子 xem “vô danh” là nguyên thuỷ của thiên địa, “hữu danh” là gốc của vạn vật. Chúng là danh từ có ngoại diên rất lớn. Sự sáng tạo phát minh có tính chất khoa học ở đời sau, nếu từ triết học mà khái quát, đều không vượt qua được hạn định ngoại diên của “hữu” và “vô”. Bộ Lão Tử còn đề xuất nên nhận thức tự nhiên từ thực địa, không nên phụ hoạ thêm vào sự tưởng tượng chủ quan của con người, bởi vì nguồn gốc của thiên, địa, vũ trụ là từ “Đạo”, mà “Đạo” là thuộc về tự nhiên (“Đạo pháp tự nhiên” 道法自然). Đây là xuất phát điểm của tinh thần “tự nhiên” trong văn hoá truyền thống Trung Quốc.

          Một đại biểu khác của học phái Đạo gia là bộ Trang Tử 庄子, đã cường điệu con người nên tôn trọng tự nhiên, bảo vệ tự nhiên, không được phá hoại tự nhiên. Trang Tửđề xuất tư tưởng trác việt bảo hộ sự cân bằng sinh thái tự nhiên. Nhưng Trang Tử hoàn toàn không yêu cầu con người không làm gì trước tự nhiên, mà chủ trương dựa vào đặc điểm và kết cấu của bản thân tự nhiên để nhận thức nó, dưới tiền đề không làm tổn hại tự nhiên, hướng đến tự nhiên tìm lấy những tư liệu sinh hoạt mà nhân loại cần đến. Câu chuyện “Bào Đinh giải ngưu” 庖丁解牛 trong Trang tử chính là luận chứng mang tính đại biểu cho phương diện này.

          Tinh thần “tự nhiên” nói trên đã thúc đẩy sự phát triển khoa học kĩ thuật cổ đại Trung Quốc, ở các lĩnh vực như thiên văn lịch pháp, nông học, Trung y học … đã có được những thành tựu to lớn. Nhưng, mối quan hệ giữa con người với tự nhiên không chỉ ở chỗ xã hội nhân loại nên từ giới tự nhiên mà lấy những tư liệu sinh hoạt, mà còn có một phương diện quan trọng khác, đó là con người từ giới tự nhiên mà hấp thụ lấy mĩ cảm, lấy một số hiện tượng tự nhiên nào đó làm nguyên mẫu, tiến hành gia công nghệ thuật, mang lại sự hưởng thụ và thú vui cao nhã cho cuộc sống. Những điều đó chúng ta có thể thấy rất rõ từ những phương diện như khí vật cổ đại, đặc biệt là thư pháp, hội hoạ, tác phẩm văn học, văn hoá ẩm thực, cùng với kiến trúc viên lâm.

          Tự nhiên và con người có mặt hài hoà, những cũng có mặt không nhịp nhàng. Thiên tai mang đến cho con người những khổ nạn, con người cổ đại đối với sự nổi giận của giới tự nhiên cảm thấy rất lo sợ. Khi họ không thể giải thích một cách khoa học sự khủng bố của hiện tượng tự nhiên, họ không thể không tưởng tượng ra tự nhiên (“thiên”) có uy lực to lớn, trước mặt tự nhiên họ chỉ có thể thuận theo, không thể phản kháng. Vì thế đem nhận thức của con người gán lên tự nhiên, hướng đến tự nhiên đã được thần hoá mà lễ bái. Đây chính là đã tương phản với tinh thần “tự nhiên” lí tính. Nhân đó trong văn hoá truyền thống Trung Quốc có hai loại “thiên nhân hợp nhất” khác nhau: một loại là sự nhịp nhàng giữa con người với tự nhiên, biểu hiện ở nhận thức của con người đối với tự nhiên, bảo vệ và lợi dụng tự nhiên; còn loại kia đem tự nhiên thần hoá, từ đó mà tâm lí và tinh thần bị khuất phục bởi tự nhiên thần tính. Trong văn hoá truyền thống, hai loại này vừa hỗ tương quan hệ vừa hỗ tương khu biệt. Chúng ta nên phân biệt kĩ lưỡng và lựa chọn.

                                                               Huỳnh Chương Hưng

                                                              Quy Nhơn 06/10/2013

Nguyên tác Trung văn

“TỰ NHIÊN” TINH THẦN

“自然”精神

Trong quyển

TRUNG QUỐC TRUYỀN THỐNG VĂN HOÁ

中国传统文化

Chủ biên: Trương Khởi Chi 张岂之

Cao đẳng giáo dục xuất bản xã