Dịch thuật: Da Luật Sở Tài

DA LUẬT SỞ TÀI

          Da Luật Sở Tài 耶律楚材 (1190 – 1244) người Khất Đan 契丹, tự Tấn Khanh 晋卿, hiệu Trạm Nhiên Cư sĩ 湛然居士, cháu đời thứ 8 của Đông Đan Vương Đột Dục 东丹王突欲 nước Liêu. Phụ thân là Da Luật Lí 耶律履thờ Kim Thế Tông, làm quan đến chức Thượng thư Hữu thừa. Sở Tài lên 3 tuổi đã mồ côi, sau trưởng thành đọc rất nhiều sách, thông cả thiên văn, địa lí, luật lịch, thuật số cùng thuyết của Thích Lão, y bốc. Thời nhà Kim, ông giữ chức Khai châu Đồng tri 开州同知, Tả Hữu ti viên ngoại lang 左右司员外郎. Sau khi Mông Cổ chiếm Yên Kinh 燕京(nay là Bắc Kinh), ông được Nguyên Thái Tổ Thành Cát Tư Hãn 成吉思汗 trọng dụng. Thời Thái Tông Oa Khoát Đài 窝阔台 ⁽¹⁾ ông nhậm chức Trung thư lệnh 中书令, sau khi mất được truy phong là Quảng Ninh Vương 广宁王, thuỵ là Văn Chính 文正. Ông thờ Nguyên Thái Tổ, Thái Tông hơn 30 năm, lúc chinh phạt, các tướng tranh nhau chiếm đoạt con gái, vàng ngọc, riêng ông chỉ lấy sách, thuốc trị bệnh, bên mình chỉ có đàn cùng thư hoạ cổ kim, kim thạch, di văn mấy ngàn quyển. Đối với chính trị, kinh tế, văn hoá đầu đời Nguyên, Sở Tài đã có nhiều đóng góp, thúc đẩy giai cấp thống trị Mông Cổ tiếp nhận văn hoá và phương thức sản xuất tiên tiến của người Hán. Các cận thần của Thành Cát Tư Hãn lấy lí do người Hán không có lợi cho đất nước kiến nghị nên giết hết người Hán, phế bỏ ruộng đất, biến thành nơi chăn nuôi, nhờ có Sở Tài tranh đấu nên mới tránh khỏi hạo kiếp. Sở Tài từng bái Thích Tú Hành 释秀行 làm thầy. Vương Thế Chân 王世禛 trong Trì bắc ngẫu đàm 池北偶谈 nói rằng “thơ của ông đa phần là những lời về thiền”, nhưng tuy có liên quan Phật giáo nhưng ý chỉ quy về phong giáo của Nho gia. Ông theo Thái Tổ tây chinh, vượt qua hơn 6 vạn dặm đường, thấy được những cảnh quan ngoài biên tái, phong tục nơi xa xôi, những kiến văn này được đưa vào thơ ca, đó là nét đặt sắc lớn ở thơ ca của ông, những bài thơ này không những là những danh tác ca tụng Tây vực mà còn là những tư liệu quan trọng để nghiên cứu về lịch sử, phong tục của vùng đất này. Như mấy câu trong bài Tặng Cao Thiện Trường nhất bách vận 赠高善长一百韵:

Tây vực phong tình hảo

Đại suất vô tàm tang

Gia gia trị mộc miên

Thị vi lũng chủng dương

西域风情好

大率无蚕桑

家家值木棉

是为垅种羊

Phong thổ nhân tình nơi Tây vực tốt đẹp

Nhưng nhìn chung là không có nuôi tằm trồng dâu

Nhà nhà nhờ vào cây gạo

Đó chính là “lũng chủng dương”

          Những lời trong thơ cho thấy phong tục và sản xuất khác với trung nguyên, lại giải quyết được vấn đề “lũng chủng dương” 垅种羊 là vật gì (lũng chủng dương chỉ “mộc miên” tức cây gạo), đính chính được những sai lầm liên quan đến việc chú thích của người trước. Thơ Tây chinh của Sở Tài khí thế bàng bạc, cảnh giới mênh mông, khác với thơ ca thông thường viết về biên tái, ông đã làm rõ nét lạ lùng nổi bật vùng biên tái mà không nhuộm vẻ lạnh lẽo thê lương. Trong Tây vực Hà Trung thập vịnh 西域河中十咏 ông viết càng tươi đẹp mới lạ, lòng yêu thích cuộc sống ở Tây vực tràn đầy thể hiện ra bằng lời. Ông còn có một bộ phận thơ ca cảm thán sự hiểm ác của cuộc đấu tranh chính trị. Người trước đã chỉ ra rằng, trong việc binh khẩn cấp, chính sự phức tạp rối ren, ông cũng có lúc làm thơ, những bài thơ đó đều là “thuận tay mà viết, không dụng ý để làm”, vì thê thơ ông không chuộng đẽo gọt, ngôn ngữ thông tục, tình cảm trong lòng tự nhiên bộc lộ. Các quan nhà Thanh khi biên soạn bộ Tứ khố đã bình thơ ông “lời lời đều có bản sắc, theo như ý mình, không đẽo gọt công phu”. Vương Sĩ Chân 王士禛 từng trích lục thơ ông, cho rằng “rất có phong vị”. Cố Tự Lập 顾嗣立 trong tiểu truyện Nguyên thi tuyển 元诗选 khen ông là “nhất đại từ thần” 一代词臣 của vương triều Mông Cổ.

          Thơ của Sở Tài hiện tồn hơn 600 bài, cận thể nhiều hơn cổ thể, tuyệt cú tả cảnh rất có thần vận. Nhưng ngôn ngữ thơ ca thiếu sự rèn luyện là chỗ chưa đủ của ông. Thơ ông có không ít những bài nói về thiền. Trứ tác có Trạm Nhiên Cư Sĩ tập 湛然居士集 gồm 14 quyển, thơ nhiều hơn văn. Hiện nay có bản điểm hiệu của Tạ Phương 谢方 do Trung Hoa thư cục xuất bản, phần điểm hiệu căn cứ theo Da Luật Văn Công Chính niên phổ 耶律文公正年谱 của Vương Quốc Duy 王国维, sau nhan đề của bài có ghi thêm năm, có thu thập thêm một số tư liệu liên quan ngoài chính sử làm phụ lục. Sinh bình và sự tích của ông có thể xem phần phụ lục ở các tập Trung thư lệnh Da Luật Công Thần đạo bi 中书令耶律公神道碑 của Tống Tử Trinh 宋子贞, Nguyên sử 元史 quyển 146, Nguyên triều danh thần sự lược 元朝名臣事略 quyển 5, Mông Ngột Nhi sử kí 蒙兀儿史记 quyển 48, Tân Nguyên sử 新元史 quyển 127, Da Luật Văn Công Chính niên phổ 耶律文公正年谱 và Da Luật Văn Công Chính niên phổ dư kí 耶律文公正年谱馀记 của Vương Quốc Duy 王国维.

CHÚ CỦA NGƯỜI DỊCH

(1)- Nguyên Thái Tông tức Oa Khoát Đài 窝阔台, vị Đại Hãn Mông Cổ, con thứ 3 của Thành Cát Tư Hãn 成吉思汗. Ông sinh năm 1186, mất năm 1241, trị vì từ năm 1229 đến năm 1241, còn gọi là Hợp Hãn Hoàng đế 合罕皇帝.

          Trong nguyên tác in là Ngụ Khoát Đài 寓阔台, nay theo một số tư liệu sửa lại là Oa Khoát Đài.

                                                                  Huỳnh Chương Hưng

                                                                 Quy Nhơn 12/02/2014

Nguyên tác Trung văn

DA LUẬT SỞ TÀI

耶律楚材

Tác giả: Sử Thiết Lương 史铁良

Trong quyển

TRUNG QUỐC VĂN HỌC GIA ĐẠI TỪ ĐIỂN

LIÊU, KIM, NGUYÊN QUYỂN

中国文学家大辞典

辽金元卷

Chủ biên: Đặng Thiệu Cơ 邓绍基, Dương Liêm 杨镰

Bắc Kinh - Trung Hoa thư cục, 2006